Volg ons op Facebook
Lees wat er nu op twitter getweet wordt over de Vogelwacht DelftOnze sponsors
Hoe komt de ijsvogel aan zijn naam?
“De ijsvogel kan niet tegen ijs.” En dat hebben we niet van de eerste de beste. John Kleijweg meldde dat afgelopen donderdag tijdens zijn interessante en vermakelijke presentatie over de vogels van Midden-Delfland. En hij zette zijn stelling kracht bij door te memoreren dat het aantal ijsvogels in de winter van 2008-2009 op bepaalde plekken in Nederland was gedecimeerd. In de Volkskrant was dat toen ook te lezen:
“(…) De grootste slachtingen vielen deze winter in Limburg, Noord-Brabant en Gelderland. Daar was het het koudst. In december telden mensen in Gelderland nog 39 ijsvogels en in januari nog maar drie. In februari was er nog maar een te zien. (…)”. Volkskrant 16 maart 2009
Toch werd er wel vaak een verband gelegd met ijs bij het verklaren van zijn naam. In Nederlandsche Vogelen staat bijvoorbeeld:
“De benaaming van Ysvogel is daar van afkomstig, dat men hem op de binnen-Wateren meest aantreft by vriezend Weer. Andere benaamingen, van duisterer afleiding, ga ik voorby.”
De ijsvogel wordt inderdaad vaker gezien in de kou omdat hij dan niet verscholen zit achter bladeren maar op een kale tak te vinden is in de buurt van een wak. En met z’n felle kleuren tegen een lichte/witte achtergrond is ie dan ook veel beter te zien.
IJs- zou dan van het Oudhoogduitse (8ste eeuw) isarn afgeleid zijn. Isa is ‘ijs’ en Arn ‘arend’ dus dat zou dan op ijsarend uitkomen. En de manier waarop de ijsvogel al stootduikend zijn vis vangt, lijkt op hoe bijvoorbeeld de visarend dat doet. Arn zou heel vroeger ook gewoon ‘vogel’ zijn geweest, waardoor isarn letterlijk op ijsvogel uitkomt.
Maar het kan ook zijn dat de naam ijsvogel niks met ijs te maken heeft. Isarn betekent namelijk als geheel ook ‘ijzer’. En de felblauwe kleur van de ijsvogel zou dan gelinkt zijn aan de blauwglanzende kleur van ijzer. Het Duitse woord voor ijzer is ook Eisen.
In de 11de eeuw bestond in het Oudhoogduits isanuogal waarin het woord vogel voorkomt. In de verklaring met ijzer zou dit dan ‘ijzervogel’ betekenen. Het grappige is dat het in de verklaring met ijs een tautologische samenstelling wordt. Het woord vogel komt er twee keer in voor: is+arn+uogal => ijs+arend/vogel+vogel.
Deze samenstellingen kunnen ontstaan doordat mensen de betekenis en opbouw van het oorspronkelijke woord niet meer kennen en er dan een nieuw woord aan vastplakken. Ook tortelduif en struisvogel zijn tautologische samenstellingen want turtur is al tortelduif en struis komt van Latijn struthio wat al struisvogel betekent.
En dat heb ik geheel en al gratis en voor niets keurig netjes voor u op een rijtje gezet. Klaar uit!
Toine Andernach
Gebruikte bronnen
Blok, H. & ter Stege, H. (2008). De Nederlandse vogelnamen en hun betekenis. Leidschendam/Waalre: in eigen beheer.
Eigenhuis, K.J. (2004). Verklarend en etymologisch woordenboek van de Nederlandse vogelnamen. Amsterdam: Stichting Dutch Birding Association.
Kerkhof, P. A. (7 juli 2016), Over struisvogels, windhonden en maaltijden. Hoe leenwoorden inzicht verschaffen in onze taalgeschiedenis. Op https://www.nemokennislink.nl/publicaties/over-struisvogels-windhonden-en-maaltijden/.
Nozeman, C. & Sepp, C. (Herdruk 2015). Nederlandsche Vogelen 1770-1829. Tielt, België: Lannoo, Den Haag: KB.
Volkskrant (16 maart 2009), Helft ijsvogels dood door koude winter. Op https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/helft-ijsvogels-dood-door-koude-winter~bbee8717/.
Wikipedia (17 november 2019), Tautologie (stijlfiguur). Op: https://nl.wikipedia.org/wiki/Tautologie_(stijlfiguur)
Lezing Vogels van Midden Delfland
Lezing van John Kleijweg/Michel Kuijpers over Vogels van Midden Delfland
14 november 2019 in de Papaver in Delft
Wat een mooie avond was het. Michel Kuijpers was helaas verhinderd maar John was een fantastische vervanger en vertelde o.a. van de weidevogels in het gebied van Midden Delfland, de zwaluwen, de roofvogels en de uilen. Veel vanuit zijn eigen ervaring. De vogelwerkgroep Midden Delfland houdt alles nauwlettend in de gaten. En helaas is ook hier weer te melden dat de stand van de meeste vogels achteruitgaat. Maar toch liet John zien dat er nog heel wat te beleven valt. Ook in zijn eigen voortuin! De aanwezigen werden nieuwsgierig, want die moet wel erg groot zijn. Zo broeden er regelmatig torenvalken, maar ook ringmussen. Eigenlijk hoopte John op zwaluwen maar die kwamen niet tot broeden, de ringmussen echter wel. John heeft het vermoeden dat dat met elkaar te maken heeft. Maar ja, zei hij: ‘ringmussen zijn ook leuk’ . En hij liet zien wat er met alerte waarnemingen, doorzettingsvermogen en vindingrijkheid veel bereikt kan worden. Zo is hij de vader van de succesvolle oeverzwaluwbunkers en de schelpeneilandjes voor visdiefjes. O.a. in de polder bij de Korftlaan.
De 60 aanwezigen hebben genoten! Heel jammer dat er meer dan 10 mensen moesten worden geweigerd omdat de zaal vol was en er vanwege de brandweer niet meer dan 60 mensen in de zaal mogen
Verslag excursie 9 november Oudeland van Strijen e.o.
Om 8 uur verzamelen op een frisse zaterdag aan de Korftlaan. Iedereen was perfect op tijd en na instructie en indeling van de auto’s gingen wij, 12 man/vrouw, op pad naar verzamelpunt Intratuin Strijen, waar nog een deelnemer ging aansluiten.
Na een goed uur stonden we langs een smal weggetje in het Oudeland van Strijen te kijken naar heel veel ganzen en indrukwekkende donkere luchten richting het Oosten. Enkele buizerds en overvliegende putters en leeuweriken werden al snel gespot. Opeens vlogen bijna alle ganzen op en werden de kijkers gericht op de oorzaak van de onrust: de zeearend. Wat een prachtig gezicht die imposante verschijning en het effect wat hij heeft op de andere vogels.
Toen begon het zoeken naar de eerder die week gespotte dwerggans. Die was moeilijk te vinden omdat die klein is en veel lijkt op de kolgans. Op grote afstand en alleen te zien met de scope werd een klein groepje gespot en het extra wit en de oogring namen elke twijfel weg. Iedereen blij!!
Door de frisse harde wind hadden we zin in verwarming met koffie en gingen we op weg naar een koffiestop. De koffiemachine bleek amper bestand tegen ons enthousiasme en piepte en lekte uit zijn voegen, maar iedereen uiteindelijk toch aan choco en koffie. De winkeldame was even niet blij maar had een mooie extra omzet denk ik dan maar….
Daarna verder in de omgeving van Strijensas. Een prachtige plek waar we wat jongeren tegenkwamen die drijfnat waren doordat hun bootje in de harde wind in de problemen was gekomen. Gelukkig werden ze goed ingepakt met doeken en folie en waren het geen watjes, ze konden er wel om lachen.
Opeens kwam de zeearend ook daar prachtig tevoorschijn en was even heel goed te zien in het volle licht en vrij dichtbij. Toen wat boomklevers en een goudhaantje in de bosjes op weg naar het water gespot. In het water zaten vooral krakeenden en veel grauwe en brandganzen. Daarna tijd voor de lunch en bij Intratuin kwamen de taartjes, soep en broodjes op tafel en maakten we ons op voor de middag bij Nieuwendijk t.o. Tiengemeten.
Bij Nieuwendijk ligt een plas waar we veel eenden zagen. Naast wilde eenden en krakeenden zaten er ook veel wintertalingen, smienten en slobeenden. Mooi dat de mensen met de scopen deze graag deelden en iedereen alles goed kon zien. Het was een erg gezellige dag met elkaar en we hebben genoten van moeder natuur.
Joke, dank voor de prima begeleiding!
Soortenlijst
Halsbandparkiet, Huismus, Roodborst, Putter, Winterkoning, Staartmees, Pimpelmees, Koolmees, Goudhaan, Boomklever, Cetti’s zanger, Veldleeuwerik, Witte kwikstaart, Rietgors, Houtduif, Holenduif, Grote bonte specht, Groene specht, Kokmeeuw, Stormmeeuw, Zilvermeeuw, Kleine mantelmeeuw, Fazant, Aalschover, Meerkoet, Waterhoen, Wilde eend, Smient, Wintertaling, Kuifeend, Krakeend, Slobeend, Fuut, Kauw, Zwarte kraai, Ekster, Blauwe reiger, Grote zilverreiger, Ooievaar, Kievit, Wulp, Goudplevier, Merel, Koperwiek, Kramsvogel, Bergeend, Brandgans, Kolgans, Grote Canadese gans, Grauwe gans, Soepgans, Nijlgans, Dwerggans, Torenvalk, Buizerd, Slechtvalk, Havik, Zeearend
Lezing : Vogels in Midden Delfland
Op 14 november 2019 organiseren de Vogelwacht Delft e.o., het IVN Delft e.o. en Natuurlijk Delfland een lezing over de vogels van Midden Delfland. Belangstellenden worden uitgenodigd deze bij te wonen in De Papaver, Korftlaan 6, 2616 LJ Delft, de toegang is gratis. Van 20:00 tot 22:00 uur zal Michel Kuijper, voorzitter van de vogelwerkgroep Midden Delfland, vanuit zijn jarenlange ervaring vertellen over de vogels in het bijzondere gebied Midden Delfland.
Kom op tijd, want het aantal plaatsen is beperkt!
Het gebied van Midden Delfland is bijzonder, een open polderlandschap tussen de grote steden Rotterdam, Den Haag en Delft. Niet voor niets heeft het sinds november 2017 de status ‘Bijzonder provinciaal landschap’. Michel Kuijpers kent het gebied en alles wat daar leeft, heel goed. Hij is voorzitter van de Vogelwerkgroep Midden Delfland en werkt al bijna 40 jaar mee aan wintertellingen van vogels en heeft aan diverse vogel-inventarisatieprojecten meegewerkt. Hij is dé uilenexpert (samen met John Kleiweg) in het gebied. Vanuit deze kennis en ervaring kan hij heel boeiend vertellen over alle vogels die in Midden Delfland, al dan niet tijdelijk, wonen. En natuurlijk komen ook de bijzondere projecten aan de orde die sommige vogelsoorten een steuntje in de rug geven. Bijvoorbeeld over de visdieven , de oeverzwaluwen en de weidevogels. De vele mooie foto’s zullen zijn verhaal illustreren.
Hoe komt de ooievaar aan zijn naam?
Een ooievaar met darmproblemen vliegt met zijn partner naar zee waar door zijn partner zout water in zijn achterwerk wordt gespoten om de boel ’s goed door te spoelen.
Althans, dat is wat Bartholomaeus Anglicus (1203-1272) beschrijft in Van den proprieteyten der dinghen. Klisma’s waren in die tijd blijkbaar niet voorbehouden aan mensen. Een mooi staaltje mantelzorg van moeder natuur.
Het toegewijde gedrag van ooievaars als jongen, partner en opvoeder, en later als vermeend babybezorger spreekt al eeuwen tot de verbeelding. In de 13de eeuw schreef Jacob van Maerlant in zijn Der Naturen Bloeme over de ooievaar:
| Plinius die wil bekinnen dat si hare ionc sere minnen. Oec sijn de ionc der moeder goet want also langhe alsoese voet also langhe voetsise weder. |
Plinius wil laten weten dat ze hun jongen zeer beminnen. Ook zijn de jongen voor de moeder goed want al zolang zij hen voedt voeden zij haar ook. |
Zijn trouwe karakter heeft ‘m waarschijnlijk tot symbool van Den Haag gemaakt. Maar ook Delft heeft een speciale band met de ooievaar. Op 3 mei 1536, tijdens de grote stadsbrand, werd ook Oude Delft 167 (het huidige Gemeenlandshuis) getroffen. En op het dak was een ooievaarsnest gevestigd.
Het verhaal gaat dat moeder ooievaar geprobeerd zou hebben om haar jongen uit de vlammen te redden en ze daarna (toen dat niet lukte) met haar gespreide vleugels op het nest wilde beschermen. En dit leidde uiteindelijk tot hun dood…
Naar dit verhaal wordt ook verwezen in Nederlandsche Vogelen maar het is al veel ouder. Cornelis Musius (1500 – 1572), de rector van het St. Agatha-klooster, schreef het gedicht De Delftse ooievaar (in Latijn) waarschijnlijk niet lang na zijn benoeming in 1538. En Theo van der Heijden maakte er in het jaarboek 2011 van Delfia Batavorum een mooie Nederlandse vertaling van. Het onderstaande fragment beschrijft het gedramatiseerde einde van het verhaal:
“(…)
Totdat in pogingen vol liefde
Teleurgesteld, de hoop verloren,
Zij zich spontaan werpt in het vuur,
Omdat zij liever eervol met
Haar dierbaar kroost de dood in wilde
Dan dat zij ontrouw was en leefde.
(…)”
En nu terug naar de herkomst van de naam ooievaar. Een van de mogelijke verklaringen van de naam houdt verband met zijn status als geluksbrenger: de ooievaar zou voorspoed brengen aan de bewoners van het huis waarop ie broedt.
In het Middelnederlands (1200-1500) kwamen vormen voor als odevare en oudeuaer. Deze zouden afgeleid kunnen zijn van het Proto-Germaanse *auda-bara wat ‘schatdrager’ betekent, van *auda– ‘rijkdom, schat’ en *beran– ‘dragen’. In deze betekenis zijn het dus schatten van kinderen die door de ooievaar worden gebracht.
Sommige etymologen menen echter dat de v van ooievaar niet ontstaan kan zijn uit de b van *beran– en komen daarom met een andere verklaring: de gereconstrueerde samenstelling *uda-faran ‘moerasganger’, met -ud ‘moerassige plaats’ en -faran ‘gaan, lopen’. De betekenis van schatdrager zou dan later via volksetymologie tot stand zijn gekomen.
Maar de meest fantasievolle verklaring vinden we toch wel in Nederlandsche vogelen:
“(…) Terwijl Oije een Schaap betekent, en zy, by groote schoolen in de Oostelyke deelen van Europa verzameld, van daar met een Vaart verhuizen, (…); zou men mogen denken, of de gelykenis naar een Kudde Schaapen, door hunne witheid, en het dus ter vlugt verdwynen, dan hun zweeven by troepen in de Lugt, ook aanleiding gegeven had tot die benaaming, welke oudtyds Oijevaart geschreeven werdt. Doch zulks is onzeker.”
(Nederlandsche Vogelen, blz. 321)
Misschien maar ‘s voor de afwisseling een kudde ooievaartjes gaan tellen, als we de slaap niet kunnen vatten….
Toine Andernach
Gebruikte bronnen
Anglicus, Bartholomaeus (2009). Van den proprieteyten der dinghen. Vertaling van Jacop Bellaert, 1485. Editor: E.M. Versélewel de Witt Hamer, op https://www.dbnl.org/tekst/enge022vand01_01/enge022vand01_01_0013.php#977
Blok, H. & ter Stege, H. (2008). De Nederlandse vogelnamen en hun betekenis. Leidschendam/Waalre: in eigen beheer.
Brouwer, G. A. (1954). Historische gegevens over onze vroegere ornithologen en over de avifauna van Nederland, Ardea: vol. 41. E.J. Brill.
Eigenhuis, K.J. (2004). Verklarend en etymologisch woordenboek van de Nederlandse vogelnamen. Amsterdam: Stichting Dutch Birding Association.
Heijden, Th. Van der. (2012). Cornelis Musius en de Delftse ooievaar. In: Jaarboek Delfia Batavorum 2011, op http://www.delfia-batavorum.nl/uploads/Afbeeldingen/jaarboeken/Delfia_Batavorum_2011.pdf. Delft: Historische Vereniging Delfia Batavorum.
Maerlant, J. van (1878). Der naturen bloeme. Ed.: Eelco Verwijs. Groningen: J.B. Wolters. Op https://www.dbnl.org/tekst/maer002ever01_01/index.php.
Nozeman, C. & Sepp, C. (Herdruk 2015). Nederlandsche Vogelen 1770-1829. Tielt, België: Lannoo, Den Haag: KB.
Philippa, M., F. Debrabandere, F., Quak, A., Schoonheim, N. en van der Sijs, N. (2003-2009). Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, 4 delen, Amsterdam, op http://etymologiebank.nl/.
Historiek, Redactie (2019). Waarom heeft Den Haag een ooievaar in haar wapen?, op https://historiek.net/ooievaar-den-haag-wapen-waarom/104129/
Wilms, H. (2016). Wetenschappelijke namen van de Vogels van Europa, op http://www.wnve.nl.
