Toine AndernachVoor de afwisseling en op speciaal verzoek van de webredacteur deze keer een stukje over uitdrukkingen met een vogelnaam. Wat opvalt bij onze speurtocht is dat de meeste vogeluitdrukkingen algemene vogelnamen bevatten die voor meerdere soorten staan. Zo zijn er onder andere uitdrukkingen met kraai, gans, uil, eend, zwaan, mus, zwaluwen duif. Maar een beperkt aantal vogeluitdrukkingen bevat een soortnaam, zoals bijvoorbeeld vink (op het vinkentouw zitten) en kwartel. Met de kwartel hebben we wel meteen een mysterieuze uitdrukking te pakken: waar zou zo doof als een kwartel vandaan komen? Stoet (1923-1925) geeft een mooie en overtuigende verklaring:

“Daar de kwartel tot die dieren behoort, welke, wanneer zij angstig worden, stil op den grond ineengedoken blijven zitten, zoodat men er wel op kan trappen, zonder dat zij zich verroeren, of een geweer vlak bij hen kan afschieten, zonder dat zij opvliegen, zóózeer zijn ze door schrik en angst bevangen, is het niet onmogelijk, dat men ze voor doof heeft gehouden.”  (Stoet, 1923-1925) De kwartel doet dus alsof ie doof is. Hij is eigenlijk Oost-Indisch doof. En laat Kwarteldôf nou net het Friese woord voor Oost-Indisch doof zijn! (Blok en ter Stege, 2008).

En wat te denken van kind noch kraai hebben? Deze uitdrukking is afgeleid van het dertiende eeuwse no kind no craet. Het Middelnederlandse craet betekent echter niet kraai maar slaat op het gekraai van de haan. De haan stond voor waakzaamheid en had veel aanzien. Onze voorouders geloofden dat de haan, als getuige van bijvoorbeeld een moord, met zijn gekraai de moordenaar aan kon wijzen. Maar ook andersom: door stil te blijven kon hij iemands onschuld bepleiten. Als iemand dan èn geen kind èn geen haan had die ‘m vrij kon pleiten dan stond ie er wel erg alleen voor…

Een andere mogelijke verklaring die Schröder (1980) geeft, is dat de haan symbool stond voor het erf waarover hij de scepter zwaaide. En iemand die kind noch kraai had, had dus geen familie en geen bezittingen.Maar ik houd ’t op de eerste verklaring want die spreekt veel meer tot de verbeelding.

En tenslotte gaan we nog een uiltje knappen. Ook een uitdrukking waarin de vogel geen vogel is. Uiltje heeft hier waarschijnlijk de betekenis van (nacht)vlinder. En knappen betekent vangen. En omdat die beestjes (net als uilen!) toch overdag slapen, is het vangen van een vlinder een fluitje van een cent. Dus voldoende tijd voor oogjes dicht en snaveltjes toe. Slaap lekker!

Gebruikte bronnen

Blok, H., ter Stege, H. (2008). De Nederlandse vogelnamen en hun betekenis. Leidschendam/Waalre: in eigen beheer.

Philippa, M., F. Debrabandere, F., Quak, A., Schoonheim, N. en van der Sijs, N. (2003-2009). Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, 4 delen, Amsterdam, op http://etymologiebank.nl/.

Schröder, P.H. (1980). Van Aalmoes tot Zwijntjesjager. Baarn: Erven Thomas Rap, Vijverhof,op http://etymologiebank.nl/

Sijs, N. van der (samensteller) (2010). Etymologiebank, op http://etymologiebank.nl/.

Stoet, F.A. (1923-1925). Nederlandse spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden, Zutphen: W.J. Thieme & Cie, vierde druk, op
https://www.dbnl.org/tekst/stoe002nede01_01/.

WNT (1882-1998). Woordenboek der Nederlandsche taal. Bewerkt door M. de Vries en L.A. te Winkel (et al.). ‘s-Gravenhage: Nijhoff, op http://wnt.inl.nl/.