Vogelwacht Delft en Omstreken

Toine AndernachEen ooievaar met darmproblemen vliegt met zijn partner naar zee waar door zijn partner zout water in zijn achterwerk wordt gespoten om de boel ’s goed door te spoelen.

Althans, dat is wat Bartholomaeus Anglicus (1203-1272) beschrijft in Van den proprieteyten der dinghen. Klisma’s waren in die tijd blijkbaar niet voorbehouden aan mensen. Een mooi staaltje mantelzorg van moeder natuur.

Het toegewijde gedrag van ooievaars als jongen, partner en opvoeder, en later als vermeend babybezorger spreekt al eeuwen tot de verbeelding. In de 13de eeuw schreef Jacob van Maerlant in zijn Der Naturen Bloeme over de ooievaar:

Zijn trouwe karakter heeft ‘m waarschijnlijk tot symbool van Den Haag gemaakt. Maar ook Delft heeft een speciale band met de ooievaar. Op 3 mei 1536, tijdens de grote stadsbrand, werd ook Oude Delft 167 (het huidige Gemeenlandshuis) getroffen. En op het dak was een ooievaarsnest gevestigd.

Het verhaal gaat dat moeder ooievaar geprobeerd zou hebben om haar jongen uit de vlammen te redden en ze daarna (toen dat niet lukte) met haar gespreide vleugels op het nest wilde beschermen. En dit leidde uiteindelijk tot hun dood…

Naar dit verhaal wordt ook verwezen in Nederlandsche Vogelen maar het is al veel ouder. Cornelis Musius (1500 – 1572), de rector van het St. Agatha-klooster, schreef het gedicht De Delftse ooievaar (in Latijn) waarschijnlijk niet lang na zijn benoeming in 1538. En Theo van der Heijden maakte er in het jaarboek 2011 van Delfia Batavorum een mooie Nederlandse vertaling van. Het onderstaande fragment beschrijft het gedramatiseerde einde van het verhaal:

“(…)
Totdat in pogingen vol liefde
Teleurgesteld, de hoop verloren,
Zij zich spontaan werpt in het vuur,
Omdat zij liever eervol met
Haar dierbaar kroost de dood in wilde
Dan dat zij ontrouw was en leefde.
(…)”

En nu terug naar de herkomst van de naam ooievaar. Een van de mogelijke verklaringen van de naam houdt verband met zijn status als geluksbrenger: de ooievaar zou voorspoed brengen aan de bewoners van het huis waarop ie broedt.

In het Middelnederlands (1200-1500) kwamen vormen voor als odevare en oudeuaer. Deze zouden afgeleid kunnen zijn van het Proto-Germaanse *auda-bara wat ‘schatdrager’ betekent, van *auda– ‘rijkdom, schat’ en *beran– ‘dragen’. In deze betekenis zijn het dus schatten van kinderen die door de ooievaar worden gebracht.

Sommige etymologen menen echter dat de v van ooievaar niet ontstaan kan zijn uit de b van *beran– en komen daarom met een andere verklaring: de gereconstrueerde samenstelling *uda-faran ‘moerasganger’, met -ud ‘moerassige plaats’ en -faran ‘gaan, lopen’. De betekenis van schatdrager zou dan later via volksetymologie tot stand zijn gekomen.

Maar de meest fantasievolle verklaring vinden we toch wel in Nederlandsche vogelen:

“(…) Terwijl Oije een Schaap betekent, en zy, by groote schoolen in de Oostelyke deelen van Europa verzameld, van daar met een Vaart verhuizen, (…); zou men mogen denken, of de gelykenis naar een Kudde Schaapen, door hunne witheid, en het dus ter vlugt verdwynen, dan hun zweeven by troepen in de Lugt, ook aanleiding gegeven had tot die benaaming, welke oudtyds Oijevaart geschreeven werdt. Doch zulks is onzeker.”

(Nederlandsche Vogelen, blz. 321)

Misschien maar ‘s voor de afwisseling een kudde ooievaartjes gaan tellen, als we de slaap niet kunnen vatten….

Toine Andernach

Gebruikte bronnen

Anglicus, Bartholomaeus (2009). Van den proprieteyten der dinghen. Vertaling van Jacop Bellaert, 1485. Editor: E.M. Versélewel de Witt Hamer, op https://www.dbnl.org/tekst/enge022vand01_01/enge022vand01_01_0013.php#977

Blok, H. & ter Stege, H. (2008). De Nederlandse vogelnamen en hun betekenis. Leidschendam/Waalre: in eigen beheer.

Brouwer, G. A. (1954). Historische gegevens over onze vroegere ornithologen en over de avifauna van Nederland, Ardea: vol. 41. E.J. Brill.

Eigenhuis, K.J. (2004). Verklarend en etymologisch woordenboek van de Nederlandse vogelnamen. Amsterdam: Stichting Dutch Birding Association.

Heijden, Th. Van der. (2012). Cornelis Musius en de Delftse ooievaar. In: Jaarboek Delfia Batavorum 2011, op http://www.delfia-batavorum.nl/uploads/Afbeeldingen/jaarboeken/Delfia_Batavorum_2011.pdf. Delft: Historische Vereniging Delfia Batavorum.

Maerlant, J. van (1878). Der naturen bloeme. Ed.: Eelco Verwijs. Groningen: J.B. Wolters. Op https://www.dbnl.org/tekst/maer002ever01_01/index.php.

Nozeman, C. & Sepp, C. (Herdruk 2015). Nederlandsche Vogelen 1770-1829. Tielt, België: Lannoo, Den Haag: KB.

Philippa, M., F. Debrabandere, F., Quak, A., Schoonheim, N. en van der Sijs, N. (2003-2009). Etymologisch Woordenboek van het Nederlands, 4 delen, Amsterdam, op http://etymologiebank.nl/.

Historiek, Redactie (2019). Waarom heeft Den Haag een ooievaar in haar wapen?, op https://historiek.net/ooievaar-den-haag-wapen-waarom/104129/ 

Wilms, H. (2016). Wetenschappelijke namen van de Vogels van Europa, op http://www.wnve.nl.